مطالعه سیر تحول تاریخی و بازیابی طرح اصیل باغ صاحبقرانیه در نیاوران

باغ صاحبقرانیه که با نام نیاوران نیز شناخته می‌شده از آثار دوره قاجار است که تاکنون پابرجاست. این باغ تغییرات قابل‌توجهی کرده‌است. بخش اعظم آن‌ها از اواخر سده 13ه‌.ق. آغاز و تا دهه 1340 ادامه یافته‌است. در اثر ساخت‌وسازهای دوره پهلوی دوم و آماده کردن برای سکونت، بخش‌های مهمی از آن جدا و برخی از عمارت‌ها تخریب شده، طرح باغ در بخش‌های شمالی به‌طور گسترده‌ای تغییر کرده و مهم‌تر این‌که چهره قاجاری آن دستخوش دگرگونی فراوانی شده است. لذا این پرسش‌ها قابل طرح است که شکل اصیل باغ در دوره قاجار چگونه بوده و سیر تحولات باغ چطور بر شکل آن تأثیر گذاشته است؟ هدف مقاله دستیابی به سیر تحول و دگرگونی باغ و همچنین یافتن شکل و طرح کلی آن است تا بتواند مبنایی برای حفاظت و افزایش هویت فضایی آن باشد. در این پژوهش که به روش توصیفی _تاریخی انجام شده، ضمن توجه به سابقه اثر و به کمک اسناد، متون تاریخی، عکس‌های تاریخی و هوایی و انطباق آن‌ها با آثار برجای‌مانده، تلاش شده سیر تحول باغ آشکار شود و تصویری از طرح اصیل آن در دوره قاجار به‌دست آید. نتایج نشان می‌دهد که باغ چهار دوره تاریخی داشته است. براین‌اساس، باغ صاحبقرانیه پیش از دوره ناصری شکل گرفته‌؛ اما در دوره ناصرالدین‌شاه و در دهه 1260ه.‌ق. باغ طرح اصلی قابل شناسایی خود را پیدا کرد. در این دوره حیاط جنوبی متصل به عمارت اصلی به صورت مطبق بوده و کل مجموعه از سه بخش باغ شمالی، باغ جنوبی و محدوده پیرامون عمارت اصلی تشکیل می‌شده‌است. در اواخر دهه 1290ه‌.ق. کاخ صاحبقرانیه جایگزین قصر نیاوران شده و تغییر شکل عمارت، تغییراتی در ساخت باغ را به دنبال داشته‌است. از اواخر دوره قاجار تغییرات وسیع‌تری رخ داد و در دوره پهلوی محدوده باغ شمالی و برخی بناها تخریب و باغ جنوبی از مجموعه منفک شده است.